De oorzaken van de toenemende intolerantie t.a.v. religie (slot)

 

EEN BLIK IN DE TOEKOMST
Er zijn veel redenen te bedenken waarom de kerkelijke vormen van religiositeit het steeds moeilijker zullen krijgen. Aan de ene kant is er de druk vanuit een seculariserende omgeving, die religieuze taal, symbolen en gebruiken niet meer begrijpt en er zelfs aversie voor voelt. Een wereldbeeld, waarin plaats is voor een geestelijke werkelijkheid die als de bron en het eindpunt van het leven wordt beschouwd, staat haaks op het beeld dat de moderne mens van zichzelf heeft. Het idee dat er een God bestaat die sturend en regelend kan optreden in het alledaagse leven komt veel mensen tegenwoordig absurd voor. Wie zichzelf in de eerste plaats ziet als een modern, eigentijds individu dat uit is op zelfontplooiing en persoonlijke vrijheid, moet vaak niets hebben van een onzichtbare macht die op de achtergrond aan de touwtjes trekt.

In de tweede plaats is er de druk op de kerken vanuit de nieuwe spiritualiteit van New Age en vergelijkbare stromingen. Binnen deze bewegingen is het individualisme een stuk sterker dan binnen de kerken. De nadruk ligt er ook veel meer op de persoonlijke ervaring. Deze mensen willen God en de geestelijke wereld (engelen, zielen van overledenen enz.) direct ervaren, zonder tussenkomst van een traditie of een hiërarchie die zich tussen de mens en het geestelijke opstelt en voorschrijft hoe dat contact moet plaatsvinden. Daardoor hebben nieuwe spirituele bewegingen een grotere aantrekkingskracht dan de kerken. Binnen New Age gaat men zelf op onderzoek uit, zonder dat een autoriteit je iets voorschrijft of verbiedt. Door dat eigengereide, vrijgevochten karakter ervan is er een tutti-frutti ontstaan van alle mogelijke clubjes en groeperingen. Wat al deze bewegingen met de niet-gelovige, seculiere mens gemeen hebben, is de grote nadruk op individuele vrijheid en verantwoordelijkheid.

Zo worden de kerken van twee kanten in de tang genomen: aan de ene kant door de sterker wordende druk vanuit een seculariserende wereld, aan de andere kant doordat steeds meer mensen de kerk de rug toekeren en overlopen naar moderne vormen van spiritualiteit. Ter vergelijking: tegenwoordig is nog bijna 40 procent van de Nederlanders lid van een kerk, terwijl zo’n 26 procent wordt gerekend tot de ‘nieuwe’ of ‘ongebonden’ spirituelen. Ik denk dat in minder dan tien jaar tijd die verhoudingen precies omgekeerd zullen liggen. Dat de religiositeit over de hele linie af zal nemen, geloof ik niet. Daarvoor heeft de mens van nature een té grote behoefte aan geloof en zingeving. Wat zijn eigenlijk die factoren die ervoor zorgen dat de mens sterk geneigd is om te geloven?

WAAROM DE MENS RELIGIE NODIG HEEFT
Nuchter beschouwd zijn dat minstens twee dingen in het leven: het kwaad en de dood. Daar mag je nog aan toevoegen: ziekte, ouderdom en schuldbesef. Allemaal zijn het factoren die de mens doen beseffen hoe broos en kwetsbaar zijn leven is, en ook hoeveel beperkingen hem door zijn fysieke bestaan worden  opgelegd. Het is logisch dat mensen daardoor op zoek gaan naar een geestelijk of metafysisch houvast, en naar zingeving van vooral pijnlijke ervaringen.

In zijn boek “Het nieuw-religieuze verlangen” (Uitg. Kok, 2000) noemt prof. Van Harskamp ook nog de tijd en de verveling als factoren die de mens religieus maken. Ik denk dat je daar nog iets anders aan mag toevoegen. Doordat de mens steeds verder doordringt in de ruimte – zo zijn twee nog steeds functionerende ruimteschepen, de Voyager 1 en 2, al bezig ons zonnestelsel te verlaten – komt daar het besef bij dat onze wereld als geheel ongelofelijk klein en kwetsbaar is. Ruimtevaarders beschrijven de aarde bijv. als een prachtige blauw-witte wereld die door een heel dunne schil – de atmosfeer – omgeven wordt; verdwijnt dat dunne laagje, dan is het met al het leven op aarde gedaan. Die kosmische blik wordt, vermoed ik, steeds meer deel van de manier waarop we onszelf ervaren. Eén uitbarsting van een supervulkaan of botsing met een flinke asteroïde is al voldoende om aan onze beschaving voorgoed een einde te maken. Deze mogelijkheden zijn minder denkbeeldig dan veel mensen denken. Al twee keer is bijna al het leven op aarde uitgestorven. Dat zou zo maar weer kunnen gebeuren – of toch niet?

DE TOEKOMST VANUIT CHRISTELIJK PERSPECTIEF
Onder christenen leeft de eindtijdverwachting tegenwoordig vrij sterk – een gegeven dat ze met moslims gemeen hebben. Onder die eindtijd en de wederkomst verstaan ze een radicaal, goddelijk ingrijpen, waardoor de wereld voorgoed verandert. In feite betekent dat de radicale afrekening met al het kwaad. Dat is niet zo vreemd als je bedenkt dat het christendom deze wereld in het perspectief plaatst van een kosmisch gevecht tussen goddelijke en duivelse machten. Deze wereld is het domein bij uitstek van dat gevecht: hier vindt de eindstrijd plaats, de finale afrekening. Daar hangt nog iets anders mee samen, nl. de gedachte dat het morele handelen van de mens zijn weerslag heeft op de kosmische orde: hoe lager de mensheid zinkt, des te kwetsbaarder wordt zij voor kosmische rampen, ook op wereldschaal.

Eén ding moet ik nog noemen, en dat is dat de sterke opkomst van het atheïsme in het Westen – vooral in West-Europa – door veel christenen wordt geïnterpreteerd als een eindtijdverschijnsel dat direct aan dat goddelijke ingrijpen voorafgaat, en zelfs dat ingrijpen uitlokt. Dat verklaart ook de enorme heftigheid van de strijd die gaande is tussen het militante atheïsme, dat godsdienst uit de openbare ruimte wil weren, en christenen die die vrijheid willen behouden. Hopelijk wordt de hitte van dat gevecht wat getemperd door het idee dat ook het atheïsme uiteindelijk een kind is van de Verlichting, die autonomie, gewetensvrijheid en zelfbeschikking voorop stelt.